Koekoek
De koekoek is een bijzondere vogel die vaker gehoord dan gezien wordt. Een uitgekookt beestje ook: moeder laat het bouwen van nesten, het uitbroeden van haar eieren en het grootbrengen van haar jongen aan anderen over. De koekoek staat op de Rode lijst.
Direct naar de informatie die je zoekt:
- het uiterlijk van de koekoek
- wat eet de koekoek en hoe komt hij aan zijn eten
- broedseizoen
- typisch voor een koekoek
- help de koekoek
- wet- en regelgeving
- waar komt de koekoek voor?
Uiterlijk van de koekoek
De koekoek is een slanke vogel met spitse vleugels en een afgeronde staart. Hij is zo’n 32-36 cm groot, weegt rond de 110 gram en heeft een spanwijdte van 66 centimeter. Hij vliegt met rustige vleugelslagen waarbij de vleugels nauwelijks boven het lichaam worden geheven. Je treft hem vaak aan op paaltjes, prikkeldraad, uitstekende takken van struiken en boomtoppen.
De mannetjes zijn grijs met een blauw/grijze borst en kop. De witte buik met donker grijze bandering valt duidelijk op. De ogen zijn opvallend heldergeel. De aanzet van de snavel is ook heldergeel, de rest is donkergrijs.
De vrouwtjes zijn er in twee kleuren: de grijze variant die veel op een mannetje lijkt, maar waarvan de borst wat meer geel/beige is en een roestbruine variant die wat zeldzamer is. De ogen en snavelaanzet zijn lichtbruin, de rest van de snavel is grijs.
Een koekoeksjong heeft gele poten, het oog is donkerbruin en de snavelaanzet is heldergeel. Verder heeft het jong een witte vlek in de nek.
De koekoek heeft qua uiterlijk (vooral door de bandering op de buik) en de manier van vliegen veel weg van een sperwer. Het vrouwtje maakt daar ook gebruik van in het broedseizoen.
Foto’s: linksboven een mannetjes koekoek, rechtsboven een vrouwtje in grijstinten en linksonder een vrouwtje in bruintinten. Rechts onder het paren van twee koekoeken met daarbij duidelijk het kleurverschil tussen mannetje en vrouwtje.
Jonge koekoek
Wat eet de koekoek en hoe komt hij aan zijn voer?
De koekoek foerageert voornamelijk op de grond en in struiken. Het is een insecteneter die voornamelijk leeft van rupsen. Ook de behaarde rupsen, zoals de processierups, gaan er goed in. Deze rupsen worden door andere vogels niet vaak gegeten doordat ze giftig zijn (door de melkzuur). De koekoek heeft hier geen last van door een extra beschermende laag in zijn maagwand. De haren komen er als een braakbal uit. Er komen steeds minder harige rupsen voor in de natuur door het gebruik van insecticiden en het verdwijnen van bloemrijke graslanden.
Soms vult de koekoek zijn maaltje aan met kevers, krekels, een sprinkhaan of oorworm. Een vrouwtjes koekoek eet meestal de eieren op van het nest waar ze haar eigen ei in legt.
Jonge koekoeken eten dat wat hun pleegouders ze geven. Zijn dit zaadeters, dan loopt het niet goed af met het jong omdat het insecten nodig heeft.
Broedseizoen
Koekoeken komen wat later naar Nederland dan de meeste vogels. Ze komen pas aan als de pleegouders van hun kinderen al een nest hebben gebouwd. De koekoek staat er om bekend dat het vrouwtje haar eieren in de nesten van andere vogels legt. Deze pleegouders worden waardvogels genoemd. De koekoek wordt ook wel een broedparasiet genoemd. De meest geplaagde vogels die als waardvogel worden ingezet zijn de kleine karekiet, heggenmus, graspieper, de witte en gele kwikstaart.
Het vrouwtje gaat pas over tot paring als ze nesten heeft gevonden waar ze haar eieren in kan leggen. Dat zijn altijd nesten van waardvogels waar ze zelf is grootgebracht. Een koekoeksvrouwtje dat is opgevoed door een heggenmus, zal dus haar eieren leggen in het nest van een heggenmus. De eieren die de koekoek legt lijken ook op de eieren van de waardvogel. Er zijn koekoekseieren aangetroffen in Nederland in wel 15 verschillende kleuren.
Het vrouwtje paart gedurende het broedseizoen met meerdere mannetjes. Ze wacht met het leggen van een ei totdat er in het nest al één of meerdere eieren liggen. Dit omdat de waardvogel anders doorheeft dat het niet haar eigen ei is. Het koekoeksvrouwtje wacht tot de waardvogel van het nest af gaat. Om de waardvogel af te schrikken vliegt ze ook vaak boven het nest. Doordat ze lijkt op een sperwer vliegt de waardvogel angstig weg. Het vrouwtje leg in slechts een paar seconden een ei en neemt er ook weer een mee van de waardvogel. Die eet ze vervolgens op.
Na 48 uur kan ze weer een volgend ei leggen in een ander nestje. Zo legt ze tijdens het broedseizoen tussen de 10 en 25 eieren. Dit is veel meer dan de meeste vogels dit tijdens het broedseizoen kunnen. Logisch, het kost haar totaal geen energie om de kleintjes groot te brengen!
Na zo’n 12 dagen komt het jong al uit het ei. Ondanks dat deze nog blind en naakt is, weet hij zijn nestgenoten binnen enkele dagen uit het nest te werken. Dit doet hij met een holte in zijn rug. Omdat deze heel gevoelig is, voelt hij of er vogels of eieren in het nest aanwezig zijn. Hij
Het koekoeksjong is naakt en blind, maar werkt binnen enkele uren al de andere eieren en eventueel eerder geboren jonge vogels het nest uit. Dit doet hij met een holte in zijn rug: hij neemt het ei/jong op zijn rug en gooit deze zo het nest uit. Mocht er nog een jong zijn gemist dan verhongerd deze.
De waardvogel vliegt de komende dagen af en aan met eten. Normaal gesproken zijn er meerdere bekjes te voeren, maar het koekoeksjong weet verschillende geluiden te produceren waardoor de ouders waarschijnlijk niet eens door hebben dat ze maar één jong hebben. Na zo’n 20 dagen verlaat het koekoeksjong het nest. Soms valt deze er gewoonweg uit omdat het nest te klein is. Vervolgens blijven de, veel kleinere, waardvogel-ouders het jong nog 2 à 3 weken op de grond bijvoeren.
De volwassen koekoeken vertrekken begin augustus weer richting Afrika, hun ‘werk’ zit erop. De jongen volgen vaak wat later.
Een jonge koekoek in/op het veel te kleine nest van zijn waardvogel.
Een jonge koekoek wordt gevoed door zijn veel kleinere waardvogel.
Typisch voor een koekoek
Het meest bijzondere gedrag van de koekoek is natuurlijk het broedgedrag. Door te werken met verschillende waardvogels kan de koekoek vrij veel eieren leggen.
Ondanks de hoeveelheid eieren die de koekoek legt, gaat het slecht met deze bijzondere vogel. Dit kan verschillende reden hebben. Zo wordt er meer met insecticiden gewerkt waardoor er minder rupsen zijn. Maar ook het trekseizoen van de waardvogels is veranderd: zij komen eerder naar Nederland waardoor de nesten al vol zitten en de eieren worden uitgebroed op het moment dat de koekoek er aan komt. De laatste jaren neemt het aantal wel weer toe. Verder neemt het landschap waar de koekoek van houdt (open landschappen) steeds meer af in Nederland.
Een klokkenmaker uit het Zwarte Woud liet zich rond 1730 inspireren door het geluid van de koekoek. Met de bekende koekoeksklok tot gevolg.
Broedparatisme komt bij meer dieren voor (vogels en insecten). Veel dieren dit dit gedrag laten zien, zijn naar de koekoek genoemd: koekoekshommels, koekoekswespen en de koekoekseend.
Als er tegen je wordt gezegd dat je ‘koekoek bent’ dan is dat geen compliment. Het komt van de Engelse uitdrukking to be cuckoo, wat inhoudt dat je achterlijk, niet goed snik bent.
En als iemand ‘dank je de koekoek’ tegen je zegt, dan hoef je niet op zijn hulp te rekenen. Dat betekent namelijk ‘mij niet gezien’.
Spanwijdte: 66 cm
Gewicht: 110 gram
Lengte: 32-36 cm
Nestgedrag: nestblijver
Winter: trekvogel. Begin augustus vliegt de koekoek naar Afrika. Hij keert dan in de tweede helft van april terug.
Help de koekoek
Omdat de kans op het tegenkomen van een koekoek in je achtertuin zeer gering is, kun je niet veel doen voor deze vogel. Woon je wat meer in het buitengebied, dan is planten van vlindervriendelijke struiken zeer gewenst (in verband met rupsen).
Wet en regelgeving
De koekoek is een beschermde inheemse diersoort en staat op de Rode lijst.
Waar komt de koekoek voor?
De koekoek komt door heel Nederland voor waarbij hij vooral zich voortplant in gebieden met open landschappen waar ook genoeg waardvogels zijn.